ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ Β΄ΕΠΙΠΕΔΟΥ 2014 ΠΕ70
"...ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ: ΠΩΣ ΣΑΣ ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΠΑΙΔΙΑ Η ΕΥΒΟΙΑ;"
Γνωρίζοντας...τα θρησκευτικά μονοπάτια της Εύβοιας
Θρησκευτικά Δ΄τάξης
Η Παναγία Χιλιαδού είναι το καθολικό της παλιάς Μονής Κοίμησης της Θεοτόκου. Κατά την παράδοση ήταν η χιλιοστή Μονή που έκτισε η αυτοκράτειρα Θεοδώρα, εξ ου και Χιλιαδού το όνομά της. Ο ναός είναι σταυρεπίστεγος και χρονολογείται στον 12ο αιώνα.
Η παράδοση λέει πως η αυτοκράτειρα το έχτισε εδώ, γιατί βρήκε ασφαλές καταφύγιο από θαλασσοταραχή στην παραλία. Μάλλον όμως είναι μύθος, αφού όταν έχει θαλασσοταραχή στην παραλία δεν "στέκονται" ούτε τα βότσαλα.
Στο ναό υπάρχουν ωραίες τοιχογραφίες και ένα αληθινά κομψό τέμπλο, το οποίο είναι ξυλόγλυπτο. Η στέγη στηρίζεται από τέσσερις πεσσούς, ενώ το πάτωμα είναι λίθινο. Ακόμα, αξίζει κάποιος να παρατηρήσει την ανάγλυφη πέτρινη εικόνα της Παναγίας.
Πρόκειται για μία πολύ ήρεμη και άξια λόγου εκκλησία για να την επισκεφθεί κάποιος, ενώ με αφορμή το Δεκαπενταύγουστο που θεωρείται μια από τις σημαντικότερες γιορτές του χρόνου, προσκυνητές, παραθεριστές και πανηγυριώτες θα κατακλύσουν το εκκλησάκι της Παναγίας της Χιλιαδιούς, προκειμένου να τιμήσουν τη μνήμη της.
Η Αμπουδιώτισα, είναι ένα γραφικό εκκλησάκι του 19ου αιώνα αφιερωμένο στην Παναγία και βρίσκεται ανάμεσα στην Άνω Σέττα και στην Κάτω Σέττα. Έχει δώσει το όνομά της σε ολόκληρη την περιοχή καθώς σύμφωνα με την παράδοση, ένα αόρατο τείχος εμπόδισε τους Τούρκους να περάσουν στον Ευβοϊκό κόλπο. Ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι σε αυτό το εκκλησάκι ο οπλαρχηγός της επανάστασης Αγγελής Γοβιός είχε το ορμητήριό του. Στον προαύλιο χώρο υπάρχει πηγή, το νερό της οποίας λέγεται και «Αγίασμα» καθώς περνά κάτω από το παλιό και γειτονικό εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας. Ο κεντρικός ναός του χωριού Άνω Σέττα είναι αφιερωμένος στην Αγία Παρασκευή. Το υπέροχο ξυλόγλυπτο τέμπλο της εκκλησίας με το εξαιρετικής τέχνης βημόθυρο, έχει κατασκευαστεί το 1880 από Ηπειρώτη ξυλογλύπτη.
Η Παναγία η Παραβουνιώτισσα, θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά μνημεία της Ερέτριας. Την Κυριακή του Θωμά, γίνεται περιφορά της εικόνας, ενώ την επομένη ημέρα προσφέρεται φαγητό και εδέσματα. Η εικόνα της Παναγίας θυμίζει στους απογόνους των Μικρασιατών προσφύγων της Ερέτριας τις αλησμόνητες πατρίδες τους και ειδικότερα το χωριό Γαλλιμή, από όπου και μεταφέρθηκε.
Η εικόνα της Παναγίας Παραβουνιώτισσας εικάζεται ότι αγιογραφήθηκε τον 7ο αιώνα μ.Χ, την εποχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, επί Βασιλέως Ηρακλείου, μετά από μία νίκη του κατά των Περσών. Αγιογράφοι της εικόνας ήταν 2 ασκητές μοναχοί από την Κύπρο, ο Σιλβέστρος και Ησαΐας που ασκήτεψαν στο βουνό όπου και ανήγειραν παρεκκλήσι στο όνομα της Θεοτόκου, το οποίο επειδή βρισκόταν παρά την κορυφή του βουνού έδωσαν την επωνυμία στην Παναγία, ‘‘Παραβουνιώτισσα’’. Μεταγενέστερα, το εκκλησάκι πυρπολήθηκε από τους Φράγκους, τα δε ερείπιά του έμειναν θαμμένα για αιώνες μέχρι που τα βρήκαν τυχαία βοσκοί.
Μετά την ανταλλαγή του πληθυσμού από τη Μ. Ασία, οι πρόσφυγες που ήρθαν στην Ερέτρια μετέφεραν μέσα σε δύο μεγάλα καΐκια την εικόνα της Παναγίας, όπως επίσης και συνολικά άλλες 410 εικόνες. Οι ξενιτεμένοι Γαλλιμίτες, με δάκρυα στα μάτια, την πρώτη τους νύχτα στην Ερέτρια, λιτάνευσαν τις εικόνες έως τον ναό του Αγίου Νικολάου.
Προς τιμή της Θαυματουργού Εικόνος δημιουργήθηκε με Προεδρικό Διάταγμα νέα Ενορία στην Ερέτρια (31-3-1999) και το 2002 χτίστηκε ο ναός της Παναγίας Παραβουνιώτισσας. Στις 12 Απριλίου 2010 ο Μητροπολίτης Χαλκίδος κ. Χρυσόστομος έβαλε το θεμέλιο λίθο για την ανέγερση ενός νέου, μεγαλύτερου ναού.
Ο σταυρεπίστεγος ναός της Παλαιοπαναγιάς σε απόμερη θέση ανάμεσα στα χωριά Λούτσα και Στενή Ευβοίας, διασώζει πλούσιο μνημειακό διάκοσμο υψηλής καλλιτεχνικής ποιότητας, που μπορεί να χρονολογηθεί στο β′ μισό του 16ου αιώνα.
Το μνημείο έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις, που αλλοίωσαν την αρχιτεκτονική του μορφή, ενώ αλλεπάλληλες αρχαιοκαπηλικές δράσεις επέφεραν εκτεταμένες φθορές στον τοιχογραφικό του διάκοσμο. Από τις βίαια αποσπασμένες τοιχογραφίες, τέσσερις εντοπίστηκαν στην Ελβετία και τρεις στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, όπου και συντηρήθηκαν.
Η Παναγίτσα Αλιβερίου, η οποία κτίστηκε στα 1393 μ.Χ. Είναι λιθόκτιστος ναός και ευρίσκεται σε πανοραμικό λοφίσκο υψομέτρου 60 μέτρων του Αλιβερίου, όπισθεν του Ο.Τ.Ε. Για την κατασκευή του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου κυρίως χρησιμοποιήθηκε αρχιτεκτονικό υλικό προερχόμενο από ναό των κλασικών χρόνων. Μάλιστα, επάνω από τη νότια είσοδο βρίσκεται εντοιχισμένο θραύσμα επιτύμβιας στήλης του 4ου π.Χ. αιώνα με αετωματική επίστεψη, διακοσμημένη με δύο ρόδακες και έχουχα χαραγμένη την επιγραφή ‘‘Κλεαρίστη Καλλίππου». Ο ζωγραφικός διάκοσμος του ναού, που τελέστηκε την ίδια περίοδο με την κατασκευή του, σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση, παρά την πυρκαγιά που έπληξε κάποτε το χώρο. Η Παναγίτσα Αλιβερίου είχε κτήτορες τον ιερέα Σταμάτιο (‘‘που πιθανότατα ήταν κάποιος άγνωστος λόγιος της εποχής») και τη σύζυγό του Ειρήνη. Ήταν, μάλιστα , κοιμητηριακού χαρακτήρα ναός.
Στις αρχές του 13ου αιώνα και ίσως στα πρώτα χρόνια της Φραγκοκρατίας κτίστηκε στις όχθες του Μεσσάπιου ποταμού, στην περιοχή που σήμερα ονομάζεται Έρια και ανήκει στο χωριό, ένα μοναστήρι αφιερωμένο στα Εννιάμερα της Θεοτόκου περισσότερο γνωστή σήμερα σαν Παναγία στα Έρια. Ονομασία για την οποία δεν συμφωνούν οι μελετητές. Ίσως από ανάμνηση αυτού του γεγονότος η εκκλησία γιορτάζει και στις 23 Αυγούστου που είναι τα Εννιάμερα της Θεοτόκου.
Το σωζόμενο ναίδριο είναι χτισμένο στις αρχές του 13ου αιώνα (τέλη του 12ου κατ’ άλλους), χωρίς να αποκλείεται η ύπαρξη παλαιότερης εκκλησίας που μεταφέρει την ίδρυση της μονής σε πιο παλιούς χρόνους. Ο ναός είναι σταυροειδής με κυλινδρικό τρούλο. Στον τρούλο τέσσερα άνισα λεπτό-σχήμα ανοίγματα τοποθετημένα σταυρωτά αφήνουν το λιγοστό φως να περνάει. Οι εξωτερικές διαστάσεις του ναού είναι 4,80Χ6,50 μέτρα. Στα νότια υπήρχε, μέχρι το 1970 που το γκρέμισαν, ένα κτίσμα το οποίο εφάπτετο με την εκκλησία. Ήταν γνωστό σαν κελί. Στον ίδιο τοίχο υπάρχουν ίχνη τοξωτής πόρτας η οποία κλείστηκε με τοίχο αργότερα. Η ύπαρξη της ίσως σημαίνει την ύπαρξη παλαιότερα και δεύτερου παρεκκλησίου που επικοινωνούσε με τον κυρίως ναό. Η αγιογράφηση που υπάρχει σήμερα έγινε το 1637 σύμφωνα με την επιγραφή που υπάρχει στο αριστερό άκρο της γενέτειρας αψίδας.Οι τοιχογραφίες του ναού των Ερίων περιέχουν μια εκλεπτυσμένη τέχνη η οποία φαίνεται από την γλυκύτητα των μορφών η οποία τις κάνει μοναδικές στον νομό την περίοδο του 16ου και 17ου αιώνα. Στην κόχη του ιερού εικονίζεται η Μήτηρ του Θεού η Πλατυτέρα με τον Ιησού παιδί, σε ξεχωριστό κύκλο. Στον τρούλο ο ιδιαίτερης τέχνης Χριστός Παντοκράτωρ περιστοιχίζεται από τάγμα Αγγέλων και αγίων. Σε κάθε σφαιρικό τρίγωνο που βαστάζει τον τρούλο εικονίζεται ένας Ευαγγελιστής. Σε ολόκληρο το κάτω διάζωμα των τοίχων είναι ζωγραφισμένοι Άγγελοι εκτός από δύο τύμπανα. Κατά την συντήρηση της τοιχογραφίας (1969-1970) στο τύμπανο της Βόρειας κεραίας του ναού που εικονίζεται η κοίμηση της Θεοτόκου, βρέθηκε το αρχικό πρώτο ζωγραφικό στρώμα. Για την ιστορία του μοναστηριού δεν γνωρίζουμε πολλά. Από έγγραφα λίγο μετά από την διάλυση του μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ήταν πλούσιο και είχε μεγάλη έκταση και περιουσία
ΤΟ ΚΤΙΣΙΜΟ
Η εκκλησία είναι μονομερίτικη, κτισμένη δηλαδή σε μια μέρα και τούτο γιατί οι Τούρκοι τόσο λίγο χρόνο έδιναν στους Χριστιανούς για να κτίζουν τις εκκλησίες τους. Το απόβραδο όταν είχαν τελειώσει το κτίσιμο κάποιος Τούρκος για άγνωστο λόγο ανέβηκε στον τρούλο για να τον γκρεμίσει. Μόλις έφτασε στην κορυφή και πριν προλάβει να τον αγγίξει έπεσε κάτω και σκοτώθηκε σαν να τον έσπρωξε κάποιο αόρατο χέρι. Ο θάνατος του θεωρήθηκε θαύμα που φόβισε τους άλλους Τούρκους και τους έτρεψε σε φυγή. ΤΟ ΕΛΑΦΙ Κάθε χρόνο της Υπαπαντής στην γιορτή της Παναγίας ερχόταν ένα ελάφι θυσία στην γιορτή της. Έπινε νερό στο ποτάμι και ύστερα το θυσίαζαν. Κάποια χρονιά δεν άφησαν το ελάφι να πιει νερό και να ξαποστάσει γιατί βιάστηκαν να το σφάξουν. Από τότε άλλο ελάφι δεν ξανάρθε.
Ο ΦΛΕΤΡΑΣ
Κάθε χρόνο την παραμονή της Υπαπαντής πολλές γυναίκες πήγαιναν με τα πόδια στην εκκλησία της Παναγίας στα Έρια για να πάρουν μέρος στην αγρυπνία. Γύρω στα μεσάνυκτα έβγαινε από το ιερό ένας ΦΛΕΤΡΑΣ. Αφού έκανε ένα γύρω στο εσωτερικό της εκκλησίας πήγαινε και καθότανε στην εικόνα της Παναγίας. Από εκεί έφευγε και πήγαινε πάλι στο ιερό, την άλλη μέρα όταν τελείωνε η λειτουργία. Πολλοί λένε ότι ο ΦΛΕΤΡΑΣ βγαίνει ακόμη και σήμερα
ΤΑ ΔΑΚΡΥΑ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ
Ανήμερα της Υπαπαντής την ημέρα της γιορτής της Παναγίας και όταν η λειτουργία είναι στην μέση περίπου δακρύζει η εικόνα της γιατί κλαίει η Παναγία επειδή οι άνθρωποι πήραν τον στραβό δρόμο.
Η εγκάρσια καμάρα είναι ελαφρά, οξυκόρυφος, ο νάρθηκας ήταν κεραμοσκεπής, ενώ, σήμερα η καμάρα αυτή έχει καταπέσει. Πρέπει να είναι των ίδιων χρόνων με τον Ναό Μεταμορφώσεως. Και αυτός ο Ναός, είναι Βυζαντινής εποχής.
Οι εξωτερικές διαστάσεις του παλιού ακέραιου Ναού, κατά την Ευβοϊκή Εγκυκλοπαίδεια, ήταν 9,90 5,30, ο νάρθηκας, 5,50 μέτρα πλάτος. Ο νάρθηκας, είναι σε ερείπια, κεραμοσκέπαστος, όπως είπαμε, με δύο εισόδους. Πρέπει να είχε φιάλη (κατά την παράδοση), η οποία δεν ευρέθη. Δεν έχει διακονικό, η Αγία Τράπεζα, είναι κτιστή και ξέχωρη. Κτητορική επιγραφή δεν υπάρχει, γιατί μεγάλο μέρος του Ναού, είναι ασβεστωμένο. Η τοιχοδομία είναι από ακανόνιστους αργούς λίθους, με κεραμίδια και ασβέστη. Πρέπει να έγινε ανακαίνιση στα χρόνια της Φραγκοκρατίας, όπως αναφέρει η Ευβοϊκή Εγκυκλοπαίδεια. Το υπόλοιπο δε τμήμα του Ναού, είναι Βυζαντινής εποχής. Φωτίζεται από παράθυρο στο δεξιό ψάλτη, έχει δύο πόρτες, μία δυτικά και μία νότια, που τα τόξα τους είναι από πωρόλιθους. Η σφαιρική κόγχη του Ιερού, είναι 2,70 μέτρα, ημικυλινδρική, εξωτερικά σκεπασμένη με κεραμίδια. Ο βόρειος τοίχος ήταν ως τη μέση από την πίσω μεριά στο χώμα. Έγινε από την αρχαιολογική υπηρεσία αποχωμάτωση και έργα, για την αντιμετώπιση της υγρασίας. Καθαρίστηκε ο εξωτερικός αυτός τοίχος και πρόκειται σύντομα να γίνει αρμολόγηση. Εσωτερικά ο τοίχος του Ναού, είναι καλυμμένος με μούχλα και υγρασία. Ο Ναός είχε πάθει πολλές καταστροφές στην στέγη και αναστηλώθηκε από την αρχαιολογική υπηρεσία το 1993, με αλλαγή της στέγης, τσιμεντοενέσεις, κλείσιμο των ρωγμών και τοποθέτηση νέων κεραμιδιών. Υπήρχαν όμορφες τοιχογραφίες, αλλά σήμερα, σώζονται σπαράγματα κατά διαστήματα, δηλαδή, μεγάλο μέρος τους, έχει καταστραφεί από την μούχλα και τις ρωγμές. Στην αψίδα παρουσιάζεται η Θεοτόκος, με σεβίζοντες Αγγέλους. Στην Δ. καμάρα διακρίνεται ο Επιτάφιος Θρήνος. Αποκαθήλωση, Μεταμόρφωση και τμήματα άλλων παραστάσεων. Κάθε παράσταση, περιβάλλεται από πλατιές διακοσμημένες ταινίες. Άλλες τοιχογραφίες είναι η κοίμηση της Θεοτόκου, ο Μυστικός Δείπνος, η Πεντηκοστή και πολλές μορφές Αγίων, δυσδιάκριτες. Στην κορυφή, υπάρχει Σταυρός μεγάλων διαστάσεων, με μονόγραμμα
IC XC
NI KA
Με πλούσιο φυτικό διάκοσμο, αστέρια και σχέδια λουλουδιών σε σχήμα Σταυρού. Στις κεραίες του Σταυρού, στο Ιερό (στις κόγχες), υπάρχει το :
IC XC
ΦΧ ΦΠ
Ν Κ
Με σταυρό στο κέντρο. Οι τοιχογραφίες αυτές, πρέπει να είναι σύγχρονες με την Β` οικοδομική φάση του Ναού, που πρέπει να χρονολογηθεί στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Τέμπλο ο Ναός δεν έχει. Ήταν τελείως ξύλινο, κατεστραμμένο και πρόχειρο, όπως το είδαμε το 1990 και με την άφιξη της αρχαιολογικής υπηρεσίας καταστράφηκε για να επισκευαστεί ο Ναός και σύντομα πρόκειται να κατασκευαστεί νέο ξυλόγλυπτο, με την άδεια της αρμόδιας υπηρεσίας. Το δάπεδο υπερυψωμένο με πέτρες, τσιμέντο και σε μερικά σημεία κατεστραμμένο και πρόκειται να διαμορφωθεί. Φορητές εικόνες δεν βρήκαμε, βρέθηκαν μόνο τα ξύλα και έλειπαν οι μουσαμάδες με την εικόνα (και οι εικόνες του Τέμπλου). Το γεγονός αυτό, το καταγγείλαμε στην αρχαιολογική υπηρεσία. Δεν γνωρίζουμε βέβαια, πότε συνέβη το γεγονός. Διατηρείται μόνο μία εικόνα των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, σε μουσαμά (εικόνα Τέμπλου). Οι Άγιοι κρατούν στα χέρια μαζί, ομοίωμα Ναού, χωρίς χρονολογία και όνομα Αγιογράφου. Από πάνω τους, υπάρχει σε τρίγωνο, το μάτι του Θεού. Ο Άγιος Πέτρος κρατά τα κλειδιά της Βασιλείας και ο Παύλος ειλητάρια. Διατηρείται η επιγραφή «Οι Άγιοι Απόστο(λοι) (Πέτρος) και Παύλος» στο πάνω μέρος του Ναού. Μελετήθηκε το μνημείο από την Γεωργοπούλου Μαρία του 1977 και τον Γ. Δημητροκάλη το 1983. Είχε καταρτισθεί πρόγραμμα στερεώσεως και αποκαταστάσεως, τόσο του Ναού Μεταμορφώσεως, όσο και των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, αλλά δυστυχώς από την μελέτη του 1972, ήρθε το 1993 και έτσι και τα δύο μνημεία έπαθαν πολλές καταστροφές.
Στον λόφο της Παλαιοχώρας (Παλιχώρια) κατά τους βυζαντινούς χρόνους υπήρχαν τουλάχιστον έξι εκκλησίες. Σήμερα διασώζεται το εκκλησάκι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Παναγίτσα), που χτίστηκε μεταξύ 11ου - 12ου αιώνα πάνω στα θεμέλια προχριστιανικού ναού (μάλλον του Απόλλωνα). Λόγω της μορφολογίας του εδάφους ο ναός είναι προσανατολισμένος βόρεια. Στο εσωτερικό του διασώζονται μικρά τμήματα αγιογραφιών. Λίγα μέτρα βορειότερα, δίπλα σε ερείπια νεολιθικού οικισμού, υπάρχει η μικρή εκκλησία της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Διασώζονται μόνο ελάχιστα τμήματα αγιογραφιών και εντοιχισμένο δομικό υλικό από κτήρια των κλασικών ελληνιστικών χρόνων.
Η Παναγίτσα Αλιβερίου, η οποία κτίστηκε στα 1393 μ.Χ. Είναι λιθόκτιστος ναός και ευρίσκεται σε πανοραμικό λοφίσκο υψομέτρου 60 μέτρων του Αλιβερίου, όπισθεν του Ο.Τ.Ε. Για την κατασκευή του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου κυρίως χρησιμοποιήθηκε αρχιτεκτονικό υλικό προερχόμενο από ναό των κλασικών χρόνων. Μάλιστα, επάνω από τη νότια είσοδο βρίσκεται εντοιχισμένο θραύσμα επιτύμβιας στήλης του 4ου π.Χ. αιώνα με αετωματική επίστεψη, διακοσμημένη με δύο ρόδακες και έχουχα χαραγμένη την επιγραφή ‘‘Κλεαρίστη Καλλίππου». Ο ζωγραφικός διάκοσμος του ναού, που τελέστηκε την ίδια περίοδο με την κατασκευή του, σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση, παρά την πυρκαγιά που έπληξε κάποτε το χώρο. Η Παναγίτσα Αλιβερίου είχε κτήτορες τον ιερέα Σταμάτιο (‘‘που πιθανότατα ήταν κάποιος άγνωστος λόγιος της εποχής») και τη σύζυγό του Ειρήνη. Ήταν, μάλιστα , κοιμητηριακού χαρακτήρα ναός.
Η «Κόκκινη Εκκλησία», που είναι αφιερωμένη στον Άγιο Δημήτριο, βρίσκεται σε λοφίσκο ΝΔ Κατακαλού και σε απόσταση 2,5 χμ. περίπου από τον οικισμό. Κατά την παράδοση φέρεται να έχει κτιστεί τον 11ο αιώνα .Ονομάστηκε έτσι από την κοκκινωπή πέτρα και το δομικό συνδετικό υλικό (τουβλάκια και τριμμένο κεραμίδι, κορασάνι) με τα οποία έχει δομηθεί. Στην κόγχη του ιερού έχουν εντοιχιστεί πολλά αρχαία μάρμαρα. Στο λοφίσκο της Κοκκινοκκλησιάς έχουν περισυλλεγεί και προϊστορικά όστρακα νεολιθικού τόπου. Οι τοιχογραφίες του ναΐσκου είναι εντελώς φθαρμένες.
Ο Άγιος Νικόλαος (μέσα στο Νοτιοδυτικό περίβολο του Αγίου Γεωργίου). Είναι μικρός μονόχωρος ναός δύρριχτη στέγη. Έτσι λοιπόν αν κρίνουμε το ναό από την γενική αρχιτεκτονική μορφή του μπορούμε να πούμε πως το κτίριο είναι του 17ου αιώνα μ.Χ.
Ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής n Αγιά βρίσκεται αριστερά του δρόμου από Γυμνό προς Σέτα σε υψόμετρο 430 μ. πάνω από μια ρεματιά με υπέροχο τοπίο. πρόκειται για σταυρεπίστεγη βυζαντινή εκκλησία που το 1895 μετατράπηκε σε μονόκλιτο ξυλόστεγο
Στο Μακρυχώρι βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, εκκλησία του 14ου αιώνα, διακοσμημένη με Βυζαντινές τοιχογραφίες και τέμπλο. Κτίστηκε από τον Μιχαήλ Ταμισά, ιταλικής καταγωγής, σύζυγο της Έλενας της Αθηναίας. Μετά από παρότρυνσή της έκτισε πολλούς ναούς στην περιοχή.
(ή Παναγιά του Κάστρου)
Η εκκλησία αυτή βρίσκεται σε ένα βραχώδες κωνοειδές βουνό, νοτιοδυτικά του μακρόστενου όρους Οκτωνιά, στη μέση της απόστασης Αυλωναρίου – Αχλαδερής και η κορυφή του έχει το σχήμα αναποδογυρισμένου ποτηριού, από το οποίο πήρε και το όνομά του. Ανάμεσα στα χαλάσματα σώζεται το μισό της δεξαμενής, που ήταν ασβεστόκτιστη και επαλειμμένη με κουρασάνι. Εκεί εφάπτεται και ο ναός της Παναγίας, που χτίστηκε μεταγενέστερα. Το δάπεδό της είναι στρωμένο με πλάκες και στην Ωραία Πύλη υπάρχουν γλυπτά. Στη βυζαντινή εποχή λειτουργούσε μοναστήρι στο φρούριο με το όνομα Παλαιοπαναγιά.
Παναγιά η Οδηγήτρια, του 13ου αιώνα που βρίσκεται σε άριστη κατάσταση. Αποτελεί τον κεντρικό ναό του οικισμού Σπηλιές Κήπων και εορτάζει στις 23 Αυγούστου. Οι υπόλοιπες, διαστάσεων 2 x 3 μ. μοιάζουν μεταξύ τους. Δεν διασώζονται όλες. Κατά την Επανάσταση του 1821, διεξήχθη μάχη βορειοανατολικά του χωριού, ανάμεσα σε άνδρες του Κριεζώτη και Τούρκους. Η θέση που έγινε η μάχη, ονομάζεται Κιόσι από την τούρκικη λέξη κέσι (=σφάξιμο).
Από την Μονή που υπήρχε σε μαγευτική θέση της Κοινότητας Λούτσας σώζεται μόνο ο ναός της Αγίας Παρασκευής που είναι σταυρεπίστεγος (τύπου Α κατά τον Αναστάσιο Ορλάνδο). Η τοιχοδομία του τοποθετείται στον 15ο ή 16ο αιώνα. Ο ναός της Αγίας Παρασκευής (10,40μ. x 7,40 μ.) στηρίζεται, νότια και δυτικά, σε τέσσερα αντερείσματα. Ο δυτικός τοίχος υποστηρίζεται εσωτερικά από καμάρα (2.90μ. x 2.25 μ. x 0.80 μ.), που σκεπάζει μεγάλο μέρος των τοιχογραφιών του. Εσωτερικά είναι όλος κατάγραφος με μεγάλης αρχαιολογικής και καλλιτεχνικής αξίας τοιχογραφίες, εξωτερικά δε όλος ασβεστωμένος. Η μοναδική είσοδος (1.58 x 0,80 μ.) από πωρόλιθους, βρίσκεται στο ΒΔ μέρος του βόρειου τοίχου. Τέσσερις φεγγίτες αφήνουν λίγο φως στο εσωτερικό, ένας στη νότια καμάρα, άλλος στη δυτική, τρίτος στη βόρεια και ο τέταρτος στην κόγχη της Αγίας Τράπεζας, που εξωτερικά είναι τραπεζοειδής (1.80 μ. x 1.80μ. x 1.80 μ.). Εσωτερικά έχει ένα μικρό ερμάριο στον τοίχο του δεξιού ψάλτη, για τα βιβλία. Η κεράμωση είναι η αρχική. Τέμπλο και δάπεδο είναι σύγχρονα! Διακονικό δεν έχει, ενώ η Αγία Τράπεζα είναι ξέχωρη με μεγάλη αχιβάδα στην Πλατυτέρα (2.70 μ. ύψ. x 2.10 μ. πλ. x 1.30 μ. βάθος). Ο ναός έχει ανακηρυχθεί σε αρχαιολογικό μνημείο, αλλά έχει αφεθεί στο έλος των καιρικών συνθηκών όπως προαναφέραμε. Τα γύρω κτίσματα της Μονής ισοπεδώθηκαν στο διάβα των αιώνων τίποτε δε θυμίζει το πέρασμα των μοναχών παρά μόνο δύο αιωνόβιες βελανιδιές (4.20 μ.) από τις οποίες η μία είχε πρόσφατα «άδοξο» τέλος. (Ευβοϊκή Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. Α, 4ε, επιμ. Γιάγκας Τσαούσης, εκδ. Στεφ. Δ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1990). Τα θέματα των τοιχογραφιών Αγίας Παρασκευής Λούτσας Νότια πλευρά (εσωτερική ανάπτυξη): Ανάπτυγμα σκηνής της Δευτέρας Παρουσίας (οι Αγιοι Πάντες ερχόμενοι εν τω Παραδείσω, ο Ζυγός της δικαιοσύνης, το πυρ το εξώτερον, χορείαι Αγίων, ο Μωϋσής, Αρχάγγελοι κρατούντες τον σταυρό, τα καρφιά και το Ευαγγέλιο ακουμπισμένο σε μανδύα). Δυτική πλευρά (εσωτερική ανάπτυξη): Η επιγραφή είναι σχεδόν κατεστραμμένη. Επίσης διακρίνονται ολόσωμες μορφές αγίων (Θεόδωρος ο Τύρωνος κ.α.), μορφές αγίων εν προτομή, η σκηνή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, η σκηνή της Ανάστασης του Χριστού (επηρεασμένη από τα δυτικά εικονογραφικά πρότυπα), η σκηνή της Σταύρωσης, ο Επιτάφιος Θρήνος και μορφές αγγέλων. Μεσαίο υπερυψωμένο κλίτος (εσωτερική ανάπτυξη): Ο Παντοκράτωρ ευλογών πλαισιωμένος από μορφές αγγέλων και μορφές προφητών (13 στον αριθμό). Βόρεια πλευρά (ιερού βήματος): Στην κόγχη η πλατυτέρα κρατώντας τον Ιησού σε παιδική ηλικία ο οποίος ευλογεί, η σκηνή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, η Ακρα Ταπείνωση, ο Πρωτομάρτυρας Στέφανος, μορφές Ιεραρχών (Αγιος Νικόλαος, Μέγας Βασίλειος, Αγιος Αθανάσιος, Αγιος Κύριλλος: όλοι κρατούν ειλητάριο). Χαρακτηριστικές είναι επίσης οι σκηνές της Γέννησης του Χριστού, Εισόδια της Θεοτόκου και Γέννησης της Θεοτόκου όπως και της Υπαπαντής του Σωτήρος. Ανατολική πλευρά: Κοίμηση της Θεοτόκου, ολόσωμες μορφές Αγίων, σκηνές από την ζωή και τα θαύματα της Αγίας Παρασκευής, η σκηνή της Ανάστασης του Λαζάρου, η Βαϊφόρος, η Σταύρωση του Ιησού, ο Εμπαιγμός του και πολλές κατεστραμμένες μορφές Αγίων «εν προτομή» ή ολόσωμες.
H εκκλησία της Αγίας Κυριακής στα Καμπιά της Εύβοιας είναι κτισμένη σε μία πανέμορφη τοποθεσία ανάμεσα σε πλατάνια και τρεχούμενα νερά. Ακουμπισμένη πάνω σε βράχο που αποτελεί την αριστερή πλευρά του ναού αλλά και μέρος του ιερού, η εκκλησία της Αγίας Κυριακής είναι ουσιαστικά κτισμένη πάνω στη σπηλιά, στα βάτα της οποίας βρήκαν οι κάτοικοι της περιοχής την εικόνα της Αγίας Κυριακής. Τα άφθονα τρεχούμενα νερά που υπάρχουν στην περιοχή ο επισκέπτης μπορεί να τα δει μέχρι και στο σπηλαιώδες εσωτερικό της εκκλησίας.
Το 1521 επί τουρκοκρατίας η περιοχή φέρεται να έχει τρία σπίτια και ένα νερόμυλο τα οποία όμως σήμερα δεν υπάρχουν. Η περιοχή έχει διαμορφωθεί με πλακόστρωτο οπού συχνά πλανόδιοι πωλούν τοπικά προϊόντα (μέλι, ρίγανη, θυμάρι κ.α.), γέφυρα που περνά πάνω από τη ρεματιά και βρύσες που τρέχουν κρυστάλλινο νερό.
